سه‌گانۀ فضای ایرانی

صورت‌بخشی دشوارترین مرحله در فرایند خلاقیت است. صورت که پدید آمد، بعد از آن تغییراتش آسان است. این مرحله تکنیک و فن هنر است که در مدارس هنری آموزش داده می‌شود. ایجاد صورت اما، بی‌آنکه پیش از آن نمونه‌ای دیده باشی، عمیق‌ترین وجه آفرینش است. اگرچه برای انسان که در عالم ماده زندگی کرده، آفرینش، حداکثر دگرگونی یا ترکیب نوین صورت‌هایی است که دیده و تجربه کرده، اما فارغ از عناصر و اجزای صورتی که خلق می‌کند، کلیتی که می‌سازد بهره‌ای از حقیقت دارد. سه‌گانه‌ای که جوهر فضای ایرانی را تشکیل می‌دهد مرکب است از آب، درخت و چارتاقی. همنشینی این سه عنصر قدیم با یکدیگر اتفاقی نو بود که نه یکباره، که به‌تدریج و طی سده‌ها پدید آمد. شرح تاریخی و وصف چگونگی و چرایی سه‌گانه در کتاب «سه‌گانۀ منظر ایرانی» به‌تحقیق بیان شده است. این که مردمان ایران برپایی سه‌گانه در مرکز فضا را موجب حیات و قوام آن بدانند و سه‌گانه را دارای چنان قدرتی بشناسند که گسترش فضا را تا دوردست‌ها و کرانه‌های جدید تحت اثر خود حمایت کند و پیوسته به آن ارزش قدسی و کمالی ببخشد، به محصولات زندگی آنها هویتی خاص می‌دهد. این که معماری ایرانی، شهرهای ایران و منظر ایرانی همچون باغ، علی‌رغم تنوع صورت، دگرگونی‌های تاریخی یک هویت شناخته می‌شود، به دلیل وجود و تداوم صورت‌بخشی سه‌گانه بر تحولات فضاست. سه‌گانه اساس زیباشناسی فضا در ایران را تشکیل می‌دهد و هرجا و در هر زمان قرار بر ایجاد فضایی جدید با روحیۀ ایرانی باشد، سه‌گانه است که نقش اصلی را برعهده می‌گیرد. حتی در نمونه‌های مبتذل پارک‌سازی با تمنای باغ ایرانی و طراحی محله در شهرهای امروزی می‌توان نشانه‌هایی آگاهانه یا ناخودآگاه از عناصر سه‌گانه رادر تولید فضا دید. اینک که وجود سه‌گانه در جوهر فضای ایرانی کشف و معرفی شده، وقت آن است که به انواع ظهور و حضور آن در فضاهای شهری، معماری و طبیعی پرداخته شود و با تحقیقات بیشتر و عمیق‌تر دلایل موفقیت و پایداری آن در جهان متحول از چند هزار سال قبل تا امروز مطالعه شود. شاید برای تحلیل پایداری سه‌گانه در زیباشناسی فضای ایرانی در مقایسه با مرگ نمادهای زیبایی در هنر سایر اقوام ناگزیر باشیم تا سه‌گانه را، با رویکرد هستی‌شناسانه، نماد کلیتی وجودی به‌حساب آوریم و نمادگرایی تمدن‌های دیگر درکمال‌بخشی به فضا را اقدامی معرفت‌شناسانه و جزءنگر در حوزۀ صورت بدانیم. روی جلد این شماره نقاشی شهره جوادی است از سه‌گانۀ اصیل نیاسر کاشان که همچنان پابرجاست. نقاشی، با انتخاب زاویۀ خاصی از هم‌سرایی سه‌گانه، قاب ماندگاری از زیبایی صورت برآمده از کمال معنوی مستتر در ذهن ایرانیان ساخته است.